مالکیت ادبی و هنری

مالکیت ادبی و هنری یا مالکیت فکری بر مبنای مصادیق مورد حمایت، به دو بخش «مالکیت ادبی-هنری» و «مالکیت صنعتی» تقسیم بندی می شود که در هر بخش مصادیق متفاوتی مورد شناسایی و حمایت قرار می گیرند. حق مولف یا کپی رایت و یا مالکیت ادبی و هنری، حق پدید آورنده آثار ادبی، هنری و علمی در نامیده شدن اثر به نام او و نیز حق انحصاری وی در تکثیر، تولید، عرضه، اجرا و بهره برداری از اثر خود است. مالکیت ادبی و هنری خود شامل دو بخش می‌باشد،
1) حقوق پدید آورندگان اصلی ثبت اثر هنری و ادبی
2) حقوق جانبی. اثر مورد نظر در حقوق مالکیت ادبی و هنری شامل آثار نوشتاری، آثار سمعی و بصری، اثر سینمایی، آثار تجسمی و اثر فنی می باشد. داشتن ویژگی اصالت و مشروعیت اثر موجب بهره مندی از حمایت از آثار ادبی و هنری می شود هر چند ممکن است که شرایط دیگری هم مدنظر قرار گیرد. حقوق مادی ناشی از مالکیت ادبی و هنری شامل حق نشر و تکثیر، حق اجرا و عرضه و خواندن اثر براى عموم، حق ترجمه، حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر، حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم، حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق و حق استفاده از پاداش و… می باشد. همچنین حق انتساب اثر به پدید آورنده، حق حرمت و تمامیت اثر، حق تصمیم گیرى در مورد انتشار اثر جزء حقوق معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری می باشد. اثر خلق شده به محض به وجود آمدن، به وسیله ی کپی رایت مورد حمایت قرار می‌گیرد و نیازی به ثبت آن نمی باشد.

مقدمه:
مالکیت فکری بر مبنای مصادیق مورد حمایت، به دو بخش «مالکیت ادبی-هنری» و «مالکیت صنعتی» تقسیم بندی می شود که در هر بخش مصادیق متفاوتی مورد شناسایی و حمایت قرار می گیرند. حقوق مالکیت ادبی- هنری از سابقه ی طولانی تری نسبت به حقوق مالکیت صنعتی برخوردار است. در روم و یونان قدیم، سرقت ادبی عملی مذموم شمره می شده است، در دوران قرون وسطی از آن جایی که آثار، مظهری از الهام الهی بود حق انحصاری برای مولف قائل نبودند و اکثر آثار آن عصر به صورت گمنام منتشر شده است، پس از آن به تدریج فروش آثار نوشتاری در اروپا رونق یافت و با اختراع ماشین چاپ در قرن پانزدهم تحولی در این عرصه شکل گرفت.
گاها به جای اصطلاح “مالکیت ادبی و هنری” از اصطلاح “حق مؤلف” (کپی رایت) یا Copy Right)) استفاده می شود. مقصود از مولف صرفاً نویسنده نیست، بلکه پدیدآورنده اى است که از راه دانش، هنر یا ذوق و سلیقه، موادى را با هم ترکیب و اثرى علمى، هنرى و ادبى به وجود آورده است. در مورد مالکیت ادبی- هنری تعریف های گوناگونی ارائه شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می گردد:
1- حق مؤلف عبارت است از سلطه و اختیارات مؤلف بر اثرش که آن را خلق کرده یا به وجود آورده است.
2- مجموعه حقوقی است که قانون برای آفریننده (خالق اثر) نسبت به مخلوق اندیشه و هوش او می شناسد. این حقوق عبارت است از حق انحصاری بهره برداری از آفرینه (اثر) برای مدت محدود به سود آفرینندة آن و پس از مرگ برای ورثه او.
3- در ماده 1 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 نیز اثر چنین تعریف شده است: “از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند، پدیدآورنده و به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته “اثر” اطلاق می شود.”
بنابراین در تعریف حق مولف یا مالکیت ادبی و هنری می توان گفت که مالکیت ادبی و هنری، حق پدید آورنده آثار ادبی، هنری و علمی در نامیده شدن اثر به نام او و نیز حق انحصاری وی در تکثیر، تولید، عرضه، اجرا و بهره برداری از اثر خود است. به عبارت دیگر حق مولف یا کپی رایت یک اصطلاح حقوقی است و عبارت است از حقوقی که به ابداع کنندگان آثار ادبی و هنری تعلق می گیرد. حق مولف درصدد حمایت از اثر ادبی-هنری است که این آثار شامل آثار نوشتاری، موسیقایی و هنرهای تجسمی و همچنین برنامه های رایانه ای و پایگاه های داده ی الکترونیکی نیز می شود. باید در نظر داشت که حمایت یاد شده تنها نسبت به یک اثر صورت می گیرد و نه نسبت به ایده ها.

نماد حق مولف
مالکیت ادبی و هنری خود شامل دو بخش می‌باشد، 1) حقوق پدید آورندگان اصلی ثبت اثر ادبی و هنری 2) حقوق جانبی (Neighboring Right).
منظور از حقوق جانبی یا حقوق مجاور که در مورد آثار سینمایی، موسیقایی و اجراها مصداق پیدا می کند، در حقیقت حقوق تهیه کنندگان، کارگردانان، بازیگران و نوازندگان و خوانندگان و استدیوهای ضبط و تولیدکنندگان این دسته از آثار است.
در ادامه این مقاله در مورد آثار مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری، شرایط لازم برای بهره مندی از حمایت مالکیت ادبی و هنری، حقوق مادی و معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری بحث خواهد شد.
آثار مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری :
آثاری که مورد حمایت مالکیت ادبی هنری هستند عبارتند از:
الف: آثار نوشتاری: مانند کتاب، رساله، جزوه و نمایشنامه، شعر، اثر موسیقى (پیش از اجرا و بر روى صفحه کاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص.
ب: آثار سمعى و بصرى: مانند آثار رادیویى و تلویزیونى و آثار موسیقى و صوتی.
ج: اثر سینمایى
د: آثار تجسمى: مانند مجسمه سازى، سفالگرى، خوشنویسى، عکاسى، گرافیک، معمارى و صنایع دستى.
هـ.: اثر فنى: که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد. مثل نرم افزارهاى رایانه اى.

تصویری از آثار مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری
شرایط لازم برای بهره مندی از حمایت مالکیت ادبی و هنری:
اثری که مورد حمایت قرار می گیرد باید واجد این شرایط باشد:
الف: اصالت: اصالت و ابتکار غیر از نو و جدید بودن است، حتى اگر اثرى متاخر از دیگرى باشد، اما به طور جداگانه و مستقل تهیه شده باشد، با این که تشابه هاى زیادى بین آنها برقرار باشد هر دو مورد حمایت قرار مى گیرند.
ب: مشروعیت: مبناى قانون گذار این است که از منافع و مصالح اجتماع حمایت کند و اگر اثرى مخالف با نظم عمومى و عفت و اخلاق عمومى باشد، از لحاظ شرعى و حقوق مالیت ندارد.
ج: شرایط دیگرى نیز در بعضى موارد براى برخوردارى از حمایت قانونى ذکر شده است که بیشتر مربوط به مرحله اجراى این حقوق مى شود تا این که ناشى از ماهیت و ذات این حقوق باشد. مثل اعلان مشخصات روى هر نسخه همراه با ثبت برند و . . ..

حقوق مادی ناشی از مالکیت ادبی و هنری:

ابلیت انتقال اختیارى به غیر و محدودیت مدت آنها، ویژگى حقوق مادى در نظر گرفته شده برای مولف می باشد و شامل این بخش ها مى شود:
الف: حق نشر و تکثیر: به موجب این حق، پدیدآورنده به طور انحصارى حق نشر و تکثیر اثر خود را دارد. نشر و تکثیر با توجه به انواع گوناگون آثار، متفاوت است و شامل ضبط مغناطیسى روى نوارهاى کاست، صفحات موسیقى، نوارهاى ویدئویى، چاپ و افست کتاب، گراور، عکاسى، کلیشه، قالب ریزى، انتقال بر روى سى دى هاى رایانه اى و میکرو فیلم و… مى شود. در حقوق انگلستان و امریکا تکیه اصلى حقوق مالکیت فکری بر همین حق مادى است. ریشه این تفکر ناشى از این نگرش است که اساساً حق مولف از انتشار است نه از خلق آن.
«کپى رایت» در ترجمه، همان حق نشر و تکثیر است. اما در مفهوم واقعى، باید حق بهره بردارى مادى ترجمه شود. گرچه اکنون با توسعه و تکامل مفهوم آن، تقریباً معادل حق مالکیت مولف تلقى مى شود. اما حق مالکیت مولف به مجموعه ای متشکل از حقوق مادى و معنوی اطلاق مى گردد و در کشورهایى مطرح مى شود که به حقوق معنوی اهمیت مى دهند.
ب: حق اجرا و عرضه و خواندن اثر براى عموم: بدین معنى که پدیدآورنده حق انحصارى اجرا و خواندن و عرضه آثار موسیقى و آثار نمایشى و مانند آن ها را دارد.
ج: حق ترجمه: یعنى هیچ کس بدون اجازه پدید آورنده حق ترجمه اثر را ندارد.
د: حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر: پدیدآورنده حق انحصارى پخش صداى موسیقى یا تصویر آثار تجسمى و… را دارا مى باشد.
هـ: حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم
و: حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق
ز: حق استفاده از پاداش و . . .
به طور کلى، حقوق مادى محدودیتى ندارد؛ بدین معنى که هر انتفاع مادى براى اثر متصور باشد منحصر به پدیدآورنده است. چون پدید آورنده ذى حق و مالک اثر است.
حقوق معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری:
بر خلاف حقوق مادی، حقوق اخلاقی (معنوی) محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال به غیر است و شامل موارد ذیل مى گردد:
الف. حق انتساب اثر به پدید آورنده: این حق از قدیم در بین شعرا به شدت مورد توجه بوده است. غیرقابل انتقال بودن این حق بدین معنى است که حتى اگر پدیدآورنده موافقت کند، نمى توان نام شخص دیگرى را روى اثر نهاد. البته، پدیدآورنده حق دارد اثر را بى نام منتشر کند، اما نمى تواند به نام کسى دیگر منتشر کند. از سوى دیگر، این حق براى ورثه محفوظ است که از انتشار اثر بدون نام پدیدآورنده جلوگیرى کنند.
ب: حق حرمت و تمامیت اثر: یعنى حق اعتراض به هرگونه تغییر یا اقدامى که موجب لطمه به حسن شهرت پدیدآورنده شود. به عبارت دیگر، فقط پدیدآورنده حق دارد در اثر خود تغییراتى صورتى دهد و بدون اجازه وى هرگونه تغییر و تحریف ممنوع است. در جریان یک دعوا در فرانسه، دادگاه این امکان را به پدیدآورنده داد تا مولف یک کتاب درسى را، که به بهانه بى طرفى، کلمات مذهبى را از قطعه هاى منتخب آثار او حذف کرده بود، محکوم کند.
بدیهى است که این حق قابل واگذارى به غیر است. در بعضى موارد، منع هرگونه اصلاح و تغییر، مغایر هدف قانون گذار از حمایت حقوق ادبى و هنرى است که به وسیله آن، راه را براى رشد و تعالى فرهنگ و تمدن بشرى فراهم آورد. پس باید تنها تغییرات و اقداماتى ممنوع باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد.
ج: حق تصمیم گیرى در مورد انتشار اثر: هیچ مقامى نمى تواند پدیدآورنده را مجبور به انتشار اثر خود نماید، حتى طلبکاران نیز نمى توانند به منظور استیفاى دین خود، اقدام به توقیف نسخه خطى و انتشار آن نمایند. البته، اطلاق این حق نیز قابل بحث است و باید مقید به مواردى باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد، در غیر این صورت، وجهى براى محرومیت جامعه از یک اثر علمى و ادبى نیست.
حقوق ادبى و هنرى براى برقرارى تعادل بین حقوق و منافع فردى با حقوق و منافع اجتماعى است. بنابراین، در برخى موارد، بهره مندى از اثر بدون اجازه مولف، مغایر با حق پدید آورنده محسوب نمى شود. از این موارد با عناوین: «استفاده آزاد» و «استفاده و رفتار منصفانه» یاد می شود. این موارد از کشورى به کشور دیگر متفاوت است، مثلاً در ایران استفاده مادى از اثر به منظور مقاصد علمى، آموزشى، فنى و تربیتى در حدود متعارف و نیز نسخه بردارى براى استفاده شخصى مجاز شمرده شده است. با استناد به قوانین کشورهاى مختلف مى توان به مهم ترین جنبه هاى مشترک در این بهره بردارى هاى مجاز پی برد:
قصد انتفاع و سودجویى وجود نداشته باشد: این مساله باید در عرف بررسى شود و چیزى نیست که براى تمام موضوعات و در تمام زمان ها و مکان ها و با توجه به رشد و توسعه اقتصادى سرمایه دارى، یکسان باشد.
مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد.

آیا برای برخوردار شدن از حمایت های کپی رایت به ثبت آن نیاز است؟

از حقوق اقتصادی آثار مورد حمایت کپی رایت در یک مدت زمان معین به وسیله ی قانون حمایت می‌شود. بر اساس معاهدات سازمان جهانی مالکیت فکری در مورد کپی رایت، این مدت به میزان عمر پدیدآورنده و نیز 50 سال پس از مرگ وی می باشد. قوانین ملی کشورها ممکن است این مدت زمان را در کشور خود افزایش دهند. این محدوده ی زمانی، پدیدآورندگان و وراث آنها را قادر می‌سازد به لحاظ مالی در این دوره ی معقول بهره‌مند شوند. حمایت از کپی رایت شامل حقوق اخلاقی هم می شود. از جمله حق بر ادعای پدیدآورنده بودن یک اثر یا حق بر مخالفت در مقابل ایجاد و ثبت تغییرات که می تواند بر شهرت پدیدآورنده ی اثر صدمه زند.
حمایت کپی‌رایت فی‌النفسه وابسته به یک رویه ی حقوقی رسمی نیست. اثر خلق شده به محض به وجود آمدن، به وسیله ی کپی رایت مورد حمایت قرار می‌گیرد. به موجب معاهده ی برن راجع به حمایت از آثار ادبی و هنری، این آثار بدون هیچ تشریفات قانونی در کشورهای عضو این کنوانسیون مورد حمایت قرار می‌گیرند. بنابراین، سازمان جهانی مالکیت فکری هیچ نوع نظامی را برای ثبت کپی رایت پیشنهاد نمی کند.
با این وجود، بسیاری از کشورها اداره ی ملی کپی‌رایت و تعدادی قانون مربوط به کپی رایت دارند. این دفاتر ملی اجازه می دهند که آثار ادبی و هنری که هدف از ثبت آنها شناسایی و تمایز میان عناوین آثار می باشد، به ثبت برسند. در کشورهای خاصی، کپی رایت ثبت شده می تواند به عنوان ادله‌ ای برای اثبات حق در دعاوی مربوط به حقوق کپی رایت استفاده شود.
بیشتر صاحبان آثار آفریده شده، ابزارهای قانونی و اداری برای اعمال کپی رایت خود را ندارند، به خصوص که امروزه استفاده از حقوق ادبی، موسیقی و اجرایی در سراسر جهان رو به افزایش است. در نتیجه، در بسیاری از کشورها گرایش به ایجاد سازمان‌ها یا انجمن‌های مدیریت جمعی رو به افزایش است. این انجمن‌ها، با استفاده از خدمات اداری و کارشناسان حقوقی به اعضاء در اموری مانند جمع‌آوری، مدیریت و پرداخت حق امتیازات حاصل از استفاده ی یک اثر عضو، کمک می کند.

بحث و نتیجه گیری:
مالکیت ادبی و هنری (حق مولف یا کپی رایت)، حق پدید آورنده آثار ادبی، هنری و علمی در نامیده شدن اثر به نام او و نیز حق انحصاری وی در تکثیر، تولید، عرضه، اجرا و بهره برداری از اثر خود است. اثر مورد نظر در حقوق مالکیت ادبی و هنری شامل آثار نوشتاری، آثار سمعی و بصری، اثر سینمایی، آثار تجسمی و اثر فنی می باشد. این آثار با داشتن ویژگی اصالت و مشروعیت و گاها شرایط دیگر، از حقوق مادی و معنوی مالکیت ادبی و هنری برخوردار می شوند. حقوق مادی ناشی از مالکیت ادبی و هنری شامل حق نشر و تکثیر، حق اجرا و عرضه و خواندن اثر براى عموم، حق ترجمه، حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر، حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم، حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق و حق استفاده از پاداش و… می باشد. همچنین حق انتساب اثر به پدید آورنده، حق حرمت و تمامیت اثر و حق تصمیم-گیرى در مورد انتشار اثر، جزء حقوق معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری می باشد. در برخى موارد، بهره مندى از اثر بدون اجازه مولف، مغایر با حق پدیدآورنده محسوب نمى شود به شرطی که قصد انتفاع و سودجویى وجود نداشته باشد و مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد. همچنین اثر خلق شده به محض به وجود آمدن، به وسیله ی کپی رایت مورد حمایت قرار می‌گیرد و نیازی به ثبت آن نمی باشد.

کلیه ی حقوق متعلق به ثبت بازرگان است